Özellikle şantiyelerde personelin aylık toplam çalışma saati hesaplanırken bazı zorluklar ortaya çıkmaktadır. Söz konusu bu zorlukları çözmek aslında iş kanunun varlık sebebiyken, maalesef durum biraz tersine olmuştur. Kanunda ücret hesabının nasıl yapılacağı anlatılsa da sorunları ortadan kaldırmaya yeterli gelmemektedir.

4857 sayılı İş Kanunumuz hakkında aşağıdaki linkte verdiğim yazıyı okumanızı tavsiye ederim.

http://yasaizleme.org.tr/4857-sayili-is-kanununa-gore-fazla-mesai/

Şantiyelerdeki Uygulamalar ve 4857 Sayılı İş Kanununu

Şantiyelerde genellikle saat ücreti yada maaşlı olarak işçi ile anlaşma yapılır. Özellikle maaşlı sistemlerde hesaplamalarda zorluklar ortaya çıkmaktadır. Gerek işveren tarafı gerekse işçi tarafı hesaplamalarda yanılabilmekte, bir taraftan diğerine hak geçebilmektedir.

Örneğin bir işçi günde 8 saat çalışmakla (Haftanın 6 günü)  ay sonunda 2500 TL net ücret almak üzere anlaşma yaptıysa, eğer arada fazla yada eksik çalışmalar yoksa ay sonunda tamı tamına 2500 TL alması gerekir.

Fakat bu durumun 4857 sayılı kanunun ilgili maddelerine göre analiz edilmesi biraz zorluk getirmektedir. Mesela işçi, hafta boyunca günde 8 saatten 6 gün çalışırsa o hafta 48 saat çalışmış olacaktır. Kanunda haftalık 45 saatten fazla çalışmalarda saat başına %50 zamlı saat ücreti ödenmesi gerektiği yazdığından işçinin, 48-45=3 saatlik fazla çalışmasını zamlı olarak alması gerekir. Fakat bu durumda anlaşma gereği aylık 2500 TL nin aşılması gibi bir durum oluşacaktır ki bu da işverenin aleyhine olur.

Diğer taraftan, bazı aylar 28,29,30, yada 31 çekmektedir. Bu ayların kaç gün olduğuna bakılmaksızın işçinin 2500 TL olarak anlaştığı net maaşı alması gerekir. Genelde maaşın 30 günlük çalışma karşılığı olduğu varsayılır ve hesaplar kestirmeden 30 gün üzerinden yapılır. Böyle bir durumda 30 günü hak eden bir işçi 31.gün işe gelmese de maaşı aynen alacaktır ki bu durumda da bir haksızlık ortaya çıkmaktadır.

İş Kanunun Ücretlerle ilgili bazı maddeleri

4857 sayılı iş kanununun tümüne şu bağlantıdan ulaşabilirsiniz :  http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.4857.pdf

Ancak biz, özellikle ücretlerin ve çalışma saatlerinin anlatıldığı madde 41’den sonrasını ve haftalık asgari 45 saatlik çalışma yapılan şantiyeleri konu edeceğiz.

Fazla çalışma ücreti
Madde 41

Bu maddede fazla çalışmanın (diğer bir tabirle fazla mesainin) tanımı yapılıyor. Haftalık 45 saati yada ortalama 45 saati aşan çalışmalar için fazla çalışma deniyor. Ve fazla çalışma için çalışana normal çalışma saat ücretinin %50 zamlı ödenmesi şart koşuluyor. Bu maddede, 63. maddeye de atıfta bulunduğundan 63. maddeye de bir bakalım:

Çalışma Süresi
Madde 63

Bu iki maddeyi harmanlarsak şu netice ortaya çıkıyor. Ya her hafta çalışma süresini 45 saat esas almak gerekir ya da 2 aylık zaman zarfında ortalama haftalık çalışma süresinin 45 saate denk gelmesi gerekir. Mesela, 2 ay içinde toplam 8 hafta olduğunu düşünerek bir hesap yapalım: ilk 4 hafta işyerinde toplam 55er saat çalışılmış olsun, son 4 hafta da 35er saat çalışılmış olsun. Toplamda 4×55+4×35=360 saat çalışılmış olacaktır ve 8 ‘e bölüp ortalamasını aldığımızda 45 saat rakamına ulaşılacaktır. Bu durumda söz konusu iş yerinde fazla yada eksik çalışma/mesai olduğu söylenemez.  İlk 4 hafta ile son 4 hafta denkleştirilmiş olmaktadır.

Fakat şantiyelerde, böyle denkleştirmeli çalışma sistemlerine pek rastlanmaz. Çalışma saatlerinin her hafta aynı olduğu sistemler kullanılır. Genelde sıkışık terminler söz konusu olduğundan fazla çalışmalar kaçınılmazdır.

Puantaj Hesaplamanın Adımları

Bu hesapları bir algoritmaya dökmek adına İş Kanunu ve yargıtay içtihatlarına bakarak aşağıdaki şekilde bir çalışma ortaya çıkardık. Puantaj hesabının adımlarını şu şekilde maddelere dökebiliriz. İlk önce çalışanın yaptığı fiili çalışmaların günlük bazda kaydı 1 hafta boyunca tutulur. Haftanın ilk günü Pazartesidir, son günü ise Pazardır. Mesela, P.tesi 8 saat çalıştı, Salı 8 saat çalıştı, Çarşamba Bayram tatili olduğu için çalışılmadığından 0 saat yada 4 saat çalıştıysa 4 saat çalıştı, Perşembe 8 saat çalıştı gibi…. Hafta bittiğinde yani ertesi haftanın başında bir analiz yaptığımızı düşünelim. (Bu analizi ay sonunda da yapabiliriz tabi ki)

1- Bayram ve Ulusal tatil günü var mı ona bakılır

Eğer hafta içinde bayram günü, ulusal tatil günü, yarım tatil günü (arifeler genellikle) ücretli izin günü gibi günler varsa çalışanın hak ettiği normal çalışma süresi hanesine, o iş yerinin günlük çalışma süresi yazılır. Eğer o iş yerinde günlük 7.5 saat çalışılıyorsa, 7.5 saat yazılır, 8 saat çalışılıyorsa 8 saat yazılır…

Görüldüğü gibi iş kanununun 47.maddesinde  genel tatil ücretlerinin herhangi bir şarta bağlanmadan ödenmesi tarif edilmiştir. Yani işçi bütün hafta işe gelmemiş olsa dahi, bayram gününe ait tam gün ücreti ödenir. (Zaten işçi mazeretsiz uzun süre işe gelmemişse bununla ilgili uygulanacak mevzuat başkadır ve iş yerinin o mevzuatı uygulaması gerekir. Ama iş yeri bu mevzuatı uygulamayıp işçinin işe dönmesini bekliyorsa diğer normal günleri ödemese bile söz konusu genel tatil ücretini ödemeyi kabul ediyordur.  Zira bu işçiyi beklediğine göre muhtemelen her şey bilgisi dahilindedir.)

2-Ücretli izinli, raporlu olup olmadığına bakılır

Tıpkı bayram/ulusal tatil günlerinde olduğu gibi eğer çalışan ücretli izinli yada raporlu ise o yerinin günlük çalışma süresi yazılır.

3-Günlük bazda 11 saati aşan fazla mesai olup olmadığına bakılır

Daha yukarıda değindiğimiz Madde 63 te günde 11 saatin aşılmaması koşulu geçmektedir. Ancak aşılırsa ne olacağı kanunda anlatılmamıştır. Bunun için yaşanmış hadiselere ilişkin Yargıtay kararları mevcuttur ve 11 saat üzeri için fazla mesai ücreti ödenmesi sonucuna varılmıştır. Eğer 11 saat herhangi bir sebeple aşılmışsa bunun 11 saati aşan kısmı için normal çalışma saat ücretinin %50 zamlısı ödenir. Yani işçi o gün 13 saat çalışmışsa ve yine bütün hafta iş gelmemişse dahi haftalık 45 saat kıstasına bakılmadan 13-11=2 saat için fazla mesai ücreti ödenir.

4-Haftalık bazda fazla çalışma/mesai yapılıp yapılmadığına bakılır

Buraya kadar herhangi bir ön koşula bağlı olmadan o iş yerine ait her çalışan için uygulanacak maddeleri gördük. Bundan sonra çalışılan hafta içinde fazla mesai yapılıp yapılmadığı analiz edilmelidir. Öyle ki madde 41 de haftalık 45 saati aşan çalışmalar fazla çalışma olarak nitelendirilmektedir ve işçiye normal çalışma saat ücretinin %50 zamlısı ödenir.

Bunun için Pazartesi’den Cumartesi akşamına kadar olan fiili çalışma süreleri toplanır, bunlara 1. ve 2. maddede bahsi geçen bayram/ulusal tatil ve ücretli izin/rapor hakları da eklenir. (11 saat üzeri çalışma zaten fiili çalışma olarak toplama girdiğinden 2. kez ilave edilmemelidir). Böylece ulaşılan rakamın 45 saatten fazla olup olmadığına bakılır. Eğer 45 saati aşıyorsa aşan kısım için fazla çalışma ücreti ödenir. Aşmıyorsa herhangi bir fazla çalışma ücreti ödenmesi söz konusu değildir. Yani işçi, herhangi bir gün günlük standart 8 saat çalışmayı aşıp 10 saat çalıştıysa ama haftanın diğer günlerinde işe gelmemezlik yapıp haftalık 45 saati doldurmadıysa herhangi bir fazla çalışma hakkı doğmamıştır. İlgili günde 8 saati aşan 2 saatlik kısım için %50 zamlı ödeme talep edemez.

5- Hafta Tatili ödemesini hak edip etmediğine bakılır

Madde 46 da işçilere, Madde 63e göre belirlenmiş iş günlerinde çalışmış olmaları şartıyla hafta tatili verileceği ve o günün ücretinin çalışmamasına rağmen tam olarak ödeneceği yazılmaktadır. Eğer o iş yerinde bir günlük iş karşılığı 7.5 saat ise 7.5 saat ödenir, 8 saat ise 8 saat ödenir…

Madde 63 te haftalık çalışma saatinin 45 saat olması yada ortalama 45 saat olması koşulu vardı. (Çalışma süresi Madde 63 başlığı altında daha detaylıca yukarıda bahsetmiştik) Eğer çalışan 45 saatlik çalışma süresini tamamlamış ise hafta tatili ücretini almayı hak eder, eğer 45 saati doldurmamışsa hafta tatili ücretini alamaz. Burada vurgulanması gereken husus şudur: Hafta tatilini hak etmek için tatilden önceki günlerde 45 saati sağlamış olmak gerekir. Yani hafta tatilini hak etmemiş birisi tatil günü gelip 45 saati tamamlayıp tatil hakkı elde edemez. Ama en azından 45 saati aşmışsa çalışma toplamı fazla mesai alabilir.

Hafta tatilinin hangi gün olacağı kanunda belirtilmemiştir. İş yerinde belirlenen iş günlerinde çalışılmış olması şartı verilmiştir. Haliyle bir iş yerinde haftanın tanımını net olarak ortaya koymak mecburidir. İş günleri hangi günlerdir ve hafta tatili hangi gün olacaktır şeklinde.Yoksa işler karmakarışık bir hal almaktadır. Genel teamül haftanın Pazartesi ve Cumartesi arası iş günleridir, Pazar ise hafta tatili günüdür.

Açıkçası kanunda Pazar yani hafta tatili gününde çalışma yapıldığında saat ücretinin 2 katına dair bir ödeme yapılacağı yazılmamıştır. Bu günler için de tıpkı fazla çalışmada  olduğu gibi %50 zamlı ödeme söz konusudur. Ama piyasada genel teamül ve işçilerin beklentisi Pazar günleri çalışma yapılırsa %100 zamlı saat ücreti uygulaması yapılmasıdır. Yani, kanunda %100 zam konusunda zorlayıcı bir husus yoktur, tamamen iş yerinin kendi inisiyatifindedir.

Şimdilik ilk 5 maddeyi bazı örneklerle açıklamaya çalışalım. 

Örnek-1 – Normal düzende bir çalışma haftası

Günde normalde 8 saat çalışma yapılan bir iş yeri söz konusudur. Tablodan, çalışan için gayet normal bir hafta geçmiştir. İlk 6 gün 8 er saat çalışmış ve haftada toplam 48 saatlik çalışma yapmıştır. Bunun 48-45=3 saatlik kısmını %50 zamlı olarak alacaktır. Ayrıca haftalık 45 saatlik çalışmayı Pazar gününden önce doldurduğundan Pazar günü için de 8 saat karşılığı ücret almaya hak kazanmıştır.

Örnek-2 –  Hafta içi eksik çalışma yapılma durumu

Yukarıdaki örnekte işçi haftanın 3. günü işe öğlen gelmiş ve sadece yarım gün çalışmıştır. Yapılan analiz neticesinde haftalık çalışma süresi 44 saatte kalıp 45  saati bulmamıştır. Haliyle herhangi bir fazla çalışma alacağı olmadığı gibi Pazar günü hakkını da kaybetmiştir.

Örnek-3 – Pazar günü mesai yapılması durumu

Tıpkı Örnek-1 de olduğu gibi işçi, ilk 6 gün çalışmış ama bu sefer Pazar günü de işe gelerek 5 saat çalışma yapmıştır. Bu durumda haftalık 61 saat karşılığı ücret alacaktır:

45 saatini haftalık çalışma süresini tamamladığından normal saat ücretinden

8 saatini 45 saati Pazardan önce tamamlayıp Pazar günü ücretini hak ettiğinden normal saat ücretinden

3 saatini 45 saati aşan kısım olarak %50 zamlı saat ücretinden

5 saatini ise Pazar günü çalışmasından dolayı %50(yada işveren ile anlaşılmışsa %100?) zamlı saat ücretinden 

Örnek-4 – Hafta içi eksik çalışma ve Pazar günü mesai yapılması durumu

Bu örnekte işçi, haftanın 3. günü işe öğlen gelmiş ve yarım gün çalışmıştır. Ancak pazar günü ise işe gelerek 9 saat çalışma yapmıştır. Hafta tatili olan Pazar gününden önce 45 saat şartını sağlayamadığından hafta tatili ücretini almaya hak kazanamamıştır çünkü 44 saatte kalmıştır. Pazar günü yaptığı 9 saatlik çalışmayla birlikte haftalık toplam çalışması 53 saate çıkmıştır. 45 saatin üzerinde kalan 8 saatlik kısım ise fazla çalışmadır. Fakat bu çalışma Pazar günü yapıldığından %100(yada işveren ile anlaşılmamışsa %50?) zamlı saat ücreti uygulamasına girmektedir.

Örnek-5 – Hafta içinde ulusal tatil olması durumu

Bu örnekte, hafta içinde bir gün ulusal tatildir ve o gün çalışma yapılmamıştır. Ama buna rağmen iş yerinin günlük çalışma saati olan 8 saat karşılığı normal saat ücreti işçiye ödenecektir.

Bu arada haftanın 3. günü 13 saat çalışarak oldukça fazla mesai yapmıştır. Bu durumda hiçbir öncül koşula bakılmaksızın 11 saati aşan kısım olan 2 saat için işçiye fazla çalışma ücreti ödenecektir.

Haftalık 45 saat sınırını aştığından haftanın 6. günü her saat çalışması fazla çalışma olmuştur ve ayrıca hafta tatili hakkını da kazanmıştır.

Örnek-6 – Ulusal tatilin olduğu hafta eksik çalışma durumu

Bu örnekte, işçi bütün hafta boyunca işe hiç gelmemiştir.  Bu durumda bile ulusal tatil gününe ait günlük ücretini hak etmektedir. Yani o iş yerinde günlük çalışma saati 8 saat ise 8 saat normal çalışma karşılığı işçiye verilmelidir. Bunun dışında zaten herhangi bir alacağı çıkmamaktadır.

Örnek-7 – Ulusal tatilin Pazar Gününe (Hafta tatiline) denk gelmesi durumu – 1

Bu örnekte, ulusal tatil Pazar gününe geliyor ama çalışan hafta içinde 45 saat koşulunu sağlayamamış. Aslında hafta tatili hakkını kaybetmektedir ama hafta tatili aynı anda ulusal tatil günü olduğundan ve ulusal tatil hakkını almaktadır. Fakat işçi hafta içi 45 saati doldurmuş olsaydı bile hem ulusal tatil hakkını hem de hafta tatili hakkını aynı anda alamazdı! Sadece birini alabilir.

Örnek-8 – Ulusal tatilin Pazar Gününe (Hafta tatiline) denk gelmesi durumu – 2

Bu örnekte, ulusal tatil Pazar gününe geliyor ve çalışan hafta içinde 45 saat koşulunu sağlamış. Bu sebeple hafta tatili hakkını kazanmıştır. Ayrıca bayramdan dolayı da bir hakkı vardır. Fakat bunlardan sadece bir tanesini alabilecektir.

Örnek-9 – Ulusal tatilin Pazar Gününe (Hafta tatiline) denk gelmesi durumu – 3

Bu örnekte, ulusal tatil Pazar gününe geliyor ve çalışan hafta içinde 45 saat koşulunu sağlamıştır. Ayrıca işçi pazar günü işe çıkmıştır ve 12 saat çalışma yapmıştır. 12 saat çalışma 11 saati aştığı için özel bir durumu vardır ama zaten Pazar mesaisine denk geldiğinden en az %50 zamlı saat ücreti uygulanacağından Pazar mesaisi bölümüne yazılır.  (İş yerindeki uygulama paralelinde %100 de ödeniyor olabilir.)

6- Haftalık analizlerden sonra saat ücretinin hesaplanması gerekir

Haftalık bazlarda değerlendirmeler yaptıktan sonra aylık analizlere geçilir. Öncelikle saat ücretinin bulunması gereklidir. Eğer işçi iş yeriyle saat ücreti ile anlaşma yapmışsa, zaten ayrıca bir hesaplama yapmaya ihtiyaç yoktur. Ama aylık bazda maaş ile anlaşma yaptıysa o halde  saat ücretinin hesaplanması ihtiyacı vardır.

Burada iş kanununun 41. maddesinde verilen fazla çalışma  saat ücretiyle ilgili ifadeyi hatırlayalım:

Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir.

Mesela, günde 8 saat çalışılan bir iş yerinde işçi aylık 2500 TL net maaş ile anlaşma yapmışsa, ay 28,29,30 yada 31 çekse de 2500 TL net maaşını yani normal çalışma ücretini alacaktır. Fakat bu aylarda gün başına, dolayısıyla saat başına düşen  ücret farklı olmak durumundadır.

28 gün çeken ayda 224 saat  (212 saat normal çalışma + 12 saat %50 fazla çalışma)

30 gün çeken ayda 240 saat (236 saat normal çalışma + 12 saat %50 fazla çalışma)

31 gün çeken ayda 248 saat (225 saat normal çalışma + 15 saat %50 fazla çalışma)

karşılığı 2500 TL ücret almış olacaktır. (Günlük 8 saatten fazla çalışma yapmamış, hafta tatilleri çalışma yapmamış, ayrıca her gün eksiksiz çalışmış olduğu varsayımıyla)

Bu durumda her ay için saat başına düşen ücret farklı olacaktır. İşçi ay içinde eksik çalışma yaptıysa ve bunun için bir kesinti yapılacaksa o aya ait saat ücretinin kullanılması gereklidir. Fazla mesai ücretlerini hesaplarken de ister %50 olsun ister %100 olsun burada bulunan saat ücreti kullanılmalıdır. Fakat uygulamada, aylık maaşı ayın kaç gün çektiğine bakmadan 225’e bölerek saat ücreti bulunmakta ve buna göre hesaplama yapılmaktadır.  (Bir ayda 30 gün olur, günde 7.5 saatten toplamda 225 saat yapar) Ancak bu uygulama bazen işveren aleyhine bazense işçi aleyhine sonuçlar doğurur. Neticede kanunda normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının bulunması şeklinde ifade vardır. Haliyle ayların çektiği gün sayısına göre saat ücretinin hesaplanması daha doğrudur ama karşılıklı anlaşılmışsa 225’e bölerek bulunmasına da bir mani yoktur.

Şu noktaya da dikkat edilirse her 30 çeken ay için hesaplanacak saat ücretinin farklı çıkabildiği görülür. Şimdi aşağıdaki 2 tabloyu inceleyelim:

Eylül 2107 dönemi de 30 gün çekmektedir, Kasım 2017 dönemi de. Ama Eylül ayında 225 saat normal çalışma, 15 saat %50 zamlı fazla çalışma yapılacaktır. Kasım ayında ise 228 saat normal, 12 saat %50 zamlı fazla çalışma yapılacaktır. Her iki ayda da işçinin alacağı maaş, anlaşması gereği aynı olacaktır. Yukarıdaki örneğimizde 2500 TL net ücret alacaktır.

Eylül ayında     225 x  Saatücreti + 15  x  Saatücreti  x  1,5  = 2500 TL ifadesinden  saat ücreti 10,10 TL olacaktır.

Kasım ayında     228 x  Saatücreti + 12  x  Saatücreti  x  1,5  = 2500 TL ifadesinden  saat ücreti 10,16 TL olacaktır.

Görüldüğü gibi her iki ay için saat ücreti farklı olacaktır. Eğer işçi bir gün işe mazeretsiz gelmemişse Eylül ayında maaşından 16 x 10,10=161,6 TL, Kasım ayında ise  16×10,16=162,56 TL kesinti yapılacaktır. (16 saat çünkü hafta tatilini de kesmek durumundayız)

Şimdi bir de 31 çeken bir aya bakalım:

Ağustos 2107 döneminde  236 saat normal çalışma, 12 saat %50 zamlı fazla çalışma yapılacaktır.

Ağustos ayında     236 x  Saatücreti + 12  x  Saatücreti  x  1,5  = 2500 TL ifadesinden  saat ücreti 9,84 TL olacaktır.

Görüldüğü gibi saat ücretleri yukarıdaki aylar özelinde tek tek hesaplanmalıdır. Öncelikle işçinin anlaşmış olduğu maaşın, hiçbir ekstra olmayacağı varsayılarak, standart kaç çalışma saatine denk geleceği bulunur ve maaş rakamı bu saat sayısına bulunarak saat ücreti bulunur.

7- Parasal anlamda alacağın hesaplanması

Saat ücreti hesaplandıktan ve aylık bazda normal çalışma saatleri, fazla mesai/çalışma saatleri toplandıktan sonra aylık alacağın hesaplanması oldukça kolaylaşmış olur.

Saat ücretiyle normal çalışma saat toplamını  çarpıp normal çalışma karşılığını buluruz. Fazla çalışma saatleri %50 zamlı saat ücretiyle çarpılarak fazla çalışma karşılığını buluruz. İşçinin hafta tatilinde çalışması varsa ve farklı katsayı(%100) uygulanıyorsa hafta tatili (Pazar günü) çalışmaları %100 zamlı saat ücretiyle çarpılarak bu alacağı da tespit edilmiş olur. Tüm bu hesaplar neticesinde bulunan rakamlar toplanarak işçinin o ay için alacağı artık ortaya çıkmıştır.

Fakat daha önce yukarıda da değindiğimiz gibi saat ücretini maaş/225 olarak kullanmak isteyenler, hesaplarda bu rakamı da baz alabilirler.

Peki yok mu bu hesapların bir kolayı?

Tüm bu anlattıklarımızın paralelinde hesaplamaların yapılması için bir excel tablosu hazırladık. Visual Basic kodu kullanarak hazırlamış olduğumuz bu tablo sayesinde otomatik hesaplamaların yapılması, haftalık ve aylık bazdaki analizlerin yapılması, özet listenin oluşturulması mümkündür. Dosyanın içinde tablonun nasıl kullanılacağı detaylı olarak anlatılmıştır.

Puantaj Hesaplama Tablosu R1  ….  indir

(Programın kullanımı esnasında görebileceğiniz sorunları ve önerileri yorum olarak belirtebilirsiniz.)

Kaynaklar:

1- 4857 sayılı iş kanunu

2-İstanbul Ticaret Odası – 4857 saylı iş kanunun tatbikinde dikkat edilmesi gereken hususlar Ocak 2016

3- Erol GÜNER İşçinin günlük çalışmasının 11 saati, gece çalışma süresinin 7,5 saati aşması fazla çalışma mıdır?

4-Mustafa Baysal- Resmi tatil günü ile hafta tatili çakışan işçiye ödenmesi gereken ücret

5-Av. Eda Ayşegül Akyol 4857 sayılı iş kanununa göre fazla mesai