Terminolojide bazı kavramlar, maalesef herkesin aklında aynı karşılığa denk gelmeyebiliyor. “Boru montaj malzemesi” kavramı da bu talihsizliği yaşayan ifadelerdendir.
Her ne kadar ifade, “Boru tesisatının montajının yapılabilmesi için her türlü yardımcı malzeme“yi içeriyor olsa da üstten bir sınırlama olmaması gizli bir tehlike barındırıyor.
Eğer, boru fiyatının içine “her türlü yardımcı malzeme“yi koyarsak boru birim fiyatı yükselecek ve muhtemelen teklif rakamımız yukarıda kalıp işi kaybetmemiz söz konusu olacaktır. Eğer eksik fiyat verirsek de uygulamada zarar etme tehlikesi olacaktır.
Bu belirsizliği ortadan kaldırmak adına şartnamelerde detaylı tanımlamalar yapılırsa işler belki kolaylaşır ama genelde Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Yapı İşleri Birim Fiyat Tariflerine (Nam-ı diğer Bayındırlık Bakanlığı birim fiyat tarifleri – BBBF) atıfta bulunularak boru montaj malzemesi kalemi tanımlanır.
Örnek vermek gerekirse, BBBF tariflerinde 201-100 poz numaralı kalemde çelik dikişli borular tariflenmiştir. Bu fiyata, boyasız olarak gerekli boydaki borunun kendisi ile boruların birbirine vidalı bağlanması işlemi sırasında gerekli sarf malzemeleri dahildir.
Ancak boru tesisatı için gereken en temel malzeme elbette borunun kendisidir ama onun dışında montaj için, kelepçesinden contasına, dübelinden somununa, rotundan profiline kadar neredeyse onlarca malzemeye ihtiyaç vardır. Tüm bu malzemelerin fiyatlarının bir şekilde boru fiyatına dahil edilmelidir. Bu sebeple BBBF, 201-400 poz numarasını tariflemiştir.
Görüldüğü gibi bu tarifte de her türlü fittings, kelepçe, konsol, askı gibi elemanların bedeli ortaya konmuştur. Bu bedel, toplam boru bedelinin belli bir yüzdesi olarak verilmektedir. (Burada örnek olarak verdiğimiz 201-400 pozunda dişli bağlantılar için oran verilirken, diğer pozlarda montaj yerlerine bağlı olarak diğer birleştirme yöntemleri için oranlar verilmiştir) Ancak ifrata kaçılmasını engellemek adına da “kazan dairesi, tesisat katları ve ana dağıtım mahallerindeki boruların yoğun olarak geçtiği yerlerdeki konsolların projelerde belirtilmesi kaydıyla, taşıyıcı malzemelerin bedelleri BFT 233-100 ‘deki kaynaklı imalat pozundan ayrıca ödenecektir” diye bir açıklamayla üst limit konmaya çalışılmıştır.
Neticede boru montaj malzemesi 2 temel alt gruptan oluşmaktadır. İlki boru tesisatını taşıyan kelepçe, konsol ve askı malzemeleridir. İkincisi ise boru bağlantı elemanları yani fittingslerdir. Yüklenici, teklifini hazırlarken bu iki temel yardımcı malzeme grubu için doğru fiyat kestirimlerinde bulunmak zorundadır.
Kelepçe, Konsol, Askı Malzemeleri
Uygulamada o kadar farklı olaylarla karşılaşılıyor ki yoğun borulama olmamasına rağmen gerek malzeme gerekse işçilik anlamında kayda değer bir konsol maliyetinin oluştuğu noktalar çıkabiliyor. Örneğin yerine göre asmolen tavanda küçük çaplı boruları taşıtma için oldukça uzun konsollar atılması gerekebiliyor. Kaset tavanlarda kelepçe aralıklarının nervürlere denk gelmesi için gereğinden fazla atılabiliyor.
Ayrıca, “boruların yoğun” olması ifadesi maalesef yeterli bir tanım değildir. Kişiden kişiye değişiklik gösterebilir. Yüklenici, boruların yoğun olduğunu ifade edip konsollama için ilave bedel isterken kontrolluk teşkilatı yoğun olmadığını söyleyip ilave bedel ödemekten kaçınabilir. Açıkçası bu ayrımı yapmak oldukça güçtür.
Bu ayrımın netleştirilmesi adına MTMD (Mekanik Tesisat Mühendisleri Derneği) bir çalıştayında tasarımcı gruplarla konuyu ele almış ve aşağıdaki bildiriyi yayınlamıştır.
MTMD’nin bildirisine göre ister borular tekil, ister çoklu olarak monte edilsin, tüm kelepçe ve kayar mesnetler boru montaj malzemesine dahildir. Sprinkler borusu, PVC pis su borusu gibi genelde tekil olarak monte edilen borulara ait dübel, rot, vb. malzemeler de boru montaj malzemesine dahildir.
Çoklu borularda, 50x50x2mm galvaniz çelik U yada L profil konsol için yeterli geliyorsa boru montaj malzemesi kapsamında kabul edilmektedir. Bunun dışındaki her türlü galvanizli ve siyah malzeme taşıyıcıları çelik konstrüksiyon işi olarak ayrıca bedellendirilmelidir. Bu tanımla, MTMD, BBBF tarifindeki muğlaklığı bir nebze olsun ortadan kaldırmıştır. MTMD nin bu yaklaşımını esas alıp bazı rakamsal analizler yapmak mümkündür.
Yukarıdaki resimde, MTMD kriterine uygun, standart bir boru konsolu görülmektedir.
MTMD’nin bu kriteri bazında, DN15 ila DN300 arasındaki boru çaplarını, standartlara uygun konsol mesafeleri ve muhtemel izolasyon kalınlıklarını da hesaba katarak bir analiz yaptık. Ancak elbette 2 tane DN15lik boru için 50x50x5mm U profil yerine 40x40x3L profil kullandık ve uygun artırımlarla üst çaplara doğru çıktık. Bu analiz neticesinde şöyle bir ampirik formül ortaya çıktı:
Wk =1,4(.Dd + 100)
Dd İzolasyonu dahil boru dış çapı [mm]
Wk Borunun her bir metresi başına gelen konsol ağırlığı [g/m]
(Kısaca, izolasyonu dahil boru çapına 100 ekleyip 1,4 ile çarpıyoruz)
Örneğin,
Bir tesiste toplam uzunluğu 200m, izolasyon kalınlığı 40mm olan DN32 çaplı çelik boru ile toplam uzunluğu 250m, izolasyon kalınlığı 40mm olan DN50 çaplı çelik boru için boru fiyatına dahil edilen toplam konsol ağırlığı nedir?
DN32 boru için izolasyon dahil dış çap Dd = 2 x 40 + 42,4 = 122,4mm olarak bulunur. Wk =1,4 (122,4 + 100) = 311,36 g/m olarak tespit edilir. Toplam 200m DN32 boru için 200 m x 311,36 g/m=62,2 kg konsol ağırlığı bulunur.
Benzer şekilde DN 50 boru için dış çap Dd = 2 x 40 + 60,3 = 140,3mm olur. Wk =1,4 (140,3 + 100) = 336,42 g/m olarak tespit edilir. Toplam 250m DN50 boru için 250 m x 336,42 g/m = 84,1 kg konsol ağırlığı bulunur.
Toplamda borulamada 62,2+84,1=146,3kg yani yaklaşık 150kg profil+rot kullanılmıştır. Eğer şantiyeye boru konsolu için 200kg profil+rot gelmiş ve hepsi kullanılmışsa, o halde boru konsollamasında ilave 50kg çelik imalatı yapılmış olduğu söylenebilir.
Bu formülasyon yardımıyla boru fiyatının belirli bir yüzdesi olarak verilen rakamın ne kadarının boru konsol malzemesine ait olduğu tespit edilebilir. Geriye kalanı ise fittings bedeli olacaktır. Çelik boruda konsol malzemesi (profil, rot, kelepçe, somun,pul,dübel dahil) bu oran %14-17 civarındadır. Elbette farklı boru malzemesinde (PPRC, PVC, paslanmaz vs.) farklı oranlar çıkacaktır.
Neticede “yoğun” kelimesinin anlamı bu şekilde rakamsal olarak karşılık bulmuş olur. Oluşturduğumuz ampirik formül yardımıyla borunun beher metresi başına düşen konsol ağırlığından fazlaca konsol imalatı yapılmışsa, ilave çelik imalat bedeli talep etmek mümkün olabilir.
Boru montaj malzemelerinin % cinsinden yazılmasının ne faydası var?
Direk söylemek gerekirse çok önemli bir faydasının olduğunu düşünmüyorum. Sadece farklı montaj şekil ve yerlerinde farklı fiyatların kullanılabilmesi için üretilmiş bir yöntemdir. Mesele bina içinde vidalı tesisat için çelik boru toplam bedelinin %30 u boru montaj malzemesi olarak alınırken bina içinde kaynaklı tesisat için %25 oranı uygulanıyor. Böylece farklı uygulamalar için boru birim fiyatları değiştirilmiyor, sadece % cinsinden oranlar değiştirilerek pratik olarak çözülmüş oluyor. Yani keşif listesinde farklı farklı boru birim fiyatları bulunmuyor, tek birim fiyat bulunuyor, uygulama şekli ve yerine göre farklı boru montaj malzemesi oranı kullanılıyor.
Bu şekilde uygulamanın önemli fayda sağlayacağı projelerde, sözleşmelerde bu yöntem elbette kullanılabilir ama bu uygulamayı gelenekselleştirerek küçük yada büyük her sözleşmede kullanmak, keşif listesi tablosunun formülasyonunu bozmaktan başka işe yaramıyor. Neticede hava kanallarında yada elektrikte kablo tavalarında böyle bir sistem uygulanmadan da pekala işler yolunda gidebiliyor. Çünkü yüklenici kanal yada tava fiyatının içine her türlü konsol ve fittings malzemesini ekliyor ve ona göre hakedişine sokuyor. Boru işlerinde de gayet güzel bu uygulama kullanılabilir. Yani yüklenici, teklifini hazırlarken boru birim fiyatına %30, %40 yada %50, ne kadar uygun görüyorsa o kadar ekleme yapabilir. Zaten oranı fazla tutarsa birim fiyatı yükseleceğinden işi kaybetme riski olacağını düşünüp gerçekçi değerlerde kalmaya gayret edecektir. İşveren, şartnamesinde boru birim fiyatı tarifinde konsol ve fittings malzemesinin boru birim fiyatına dahil edilmesi gerektiğini vurgularsa onun açısından da bir sıkıntı olmayacaktır. Zaten yabancı işverenlerle çalışıldığında boru montaj malzemesi ayrı bir oran şeklinde değildir. Aynen ifade ettiğimiz gibi, boru birim fiyatı içindedir.
Bazen teklif isteyen, keşfi kendi gönderip boru montaj malzeme oranlarını da belirtince işler iyice mantığı zorluyor. Bir de üstelik keşifte değişiklik yapmayı yasaklayınca işler tuhaflaşıyor. Bu durumda yüklenici, yazılan boru montaj oranını az buluyorsa bazı matematiksel ayarlamalar yapmak zorunda kalıp hibrit bir sistem oluşturuyor. Yani keşif listesinde belirtilen oranın karşılayamadığı tutar, boru birim fiyatına boru montaj bedeli olarak ekleniyor. Yani sistemin hem öylesi hem böylesi kullanılmış oluyor…
Excelde ise teklifi hazırlarken boru montaj malzemesi bedelleri satırına gelindiğinde farklı formül yazılıyor ve tablonun baştan aşağı her satırında aynı formülün bulunmasının getirdiği kolaylık kayboluyor. Hata yapmaya elverişli bir tablo ortaya çıkıyor. Hakikaten uygulamada karşımıza gelen bir çok tabloda, boru montaj malzemesi bedeli satırının formülünde yanlışlıklarla karşılaşmaktayız.
Yani, özel bir faydası yoksa boru montaj malzemesi ayrı bir oran olarak gösterilmemeli, boru birim fiyatına yüklenici tarafından kendisinin uygun göreceği miktarda eklenmelidir.
